12.000 jaar Bos t‘Ename. Een hoopvol perspectief voor bos in de Lage Landen
Guido Tack, Pieter Blondé, Paul van den Bremt, Martin Hermy
Dat bossen belangrijk zijn voor de mens, is een open deur intrappen. In bossen komen mensen tot rust, in bossen ondergaan mensen de natuur van top tot teen.
In de Lage Landen is er nog erg weinig bos over. Bosuitbreiding staat hoog op de politieke agenda. Daar ruimte voor vinden is niet makkelijk. Meer nog, de nog bestaande bossen moeten vaak plaats ruimen voor andere maatschappelijke noden.
Precies omdat onze schaarse bossen zo minuscuul lijken in een Europese context, en al helemaal op wereldschaal, hebben ze de perceptie tegen. Hebben deze snippers, eilandjes in een zee van landbouw en bewoning, ook enige erfgoedwaarde, zowel natuurlijk als cultureel? De biodiversiteit ervan is toch arm vergeleken met de grote buitenlandse wouden en ze staan toch mijlenver af van het oerbos. Zo denkt men doorgaans over onze bossen.
Bos ‘t Ename
Dit boek gaat over een bos dat op vele vlakken model kan staan voor alle andere, maar zich sterk onderscheidt door de veelheid van kennis die erover is vergaard. Bijna veertig jaar intensief onderzoek leverde een pak uitzonderlijke documentatie op, zowel over de geschiedenis als over de biodiversiteit, en over de wisselwerking tussen beide. Voor geen enkel bos van de Lage Landen, en wellicht van Europa zijn we zo goed geïnformeerd. Het boek presenteert die kennis op een manier die hopelijk zowel de geïnteresseerde liefhebber als de wetenschapper aanspreekt.
12.000 jaar
Als er een gebied al millennialang een boseilandje vormt in een druk bewoond cultuurlandschap dan is het wel het Bos t’Ename. Hoe bodemloos de erfgoedbron van dit bos ook mag lijken, het peillood is hier langer dan elders. Duizenden jaren geschiedenis liggen hier op de bodem en werd bovengespit. Wat in andere bossen nog ondergesneeuwd zit, is hier al naar boven gehaald.
Het historisch onderzoek bracht de biodiversiteit uit het verleden in kaart, maar daarnaast spitste het onderzoek zich ook toe op de inventarisatie van de actuele biodiversiteit. Vele tientallen specialisten en vrijwilligers hebben zich daarbij ingezet in een voor Vlaanderen unieke spreiding over alle soortengroepen. Daaruit blijkt dat het Bos t’Ename zo’n 15 à 19.000 soorten planten, schimmels en dieren herbergt. Dat is beduidend meer dan vooralsnog werd ingeschat voor een bos van deze omvang en ligging. Het Bos t’Ename is dus een heuse biodiversiteit-hotspot. De band met het ‘oerbos’ stond in de voorbije eeuwen sterk onder druk, maar werd nooit helemaal verbroken. De mens was verantwoordelijk voor het verdwijnen van een aantal soorten, maar tegelijk toont onderzoek aan dat menselijke beïnvloeding een rijke biodiversiteit niet uitsluit. Een rijke natuur en dito cultuur kunnen perfect hand in hand gaan. Als dat geen hoopvolle boodschap is.
Positief
Dit boek vertelt dus een uitgesproken positief verhaal. Bossen met een lange geschiedenis zijn omwille van hun natuur- en cultuurwaarde absoluut belangrijk en zouden, nog los van alle andere diensten die ze aan de mens verlenen, moeten beschermd worden. Ook al plant je nieuw bos aan, oud bos dat verdwijnt betekent een groot waardeverlies dat veel verder strekt dan het verlies van een mogelijkheid tot recreatie.
Verder geeft het onderzoek ook richting aan een goed beheer van een bos in het landschap waar het is ingebed. En het toont aan dat bosuitbreiding in aansluiting op een oud bos en met een goede uitgangssituatie vrij snel waarde kan toevoegen. Een hoopvol perspectief!
De auteurs
Guido Tack (1958) werkt bij het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid, eerst als erfgoedconsulent en nu als specialist op het raakvlak met ruimtelijke ordening, natuur en landbouw. Hij heeft vooral expertise in historische ecologie en is als vrijwilliger actief bij Natuurpunt, onder meer als conservator van het natuurreservaat Bos t’Ename sinds de oprichting ervan in 1992.
Pieter Blondé (1980) is procesbegeleider bij Natuurpunt. Hij trekt educatieve vernieuwingen die kunnen leiden tot engagement voor natuur zoals het jeugdbeleid en bushcraft. Vanuit biodiversiteitsonderzoek groeide zijn expertise in cultuurhistorisch beheerstechnieken, sinds 2004 toegepast als conservator van het natuurreservaat Bos t’Ename.
Paul Van den Bremt (1952) werkte als erfgoedconsulent en erfgoedonderzoeker bij het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse Overheid. Hij doceerde landschapstechnieken aan de opleiding master in de erfgoedstudies (Universiteit Antwerpen). Hij is als bioloog gespecialiseerd in cultuurlandschappen.
Martin Hermy (1956) is emeritus professor van de KU Leuven, waar hij 25 jaar onder andere de vakken groenbeheer, natuurbeheer en ecologie aan de bio-ingenieurs gaf. In deze lange carrière kon hij zijn kennis doorgeven aan vele studenten, hij begeleidde zowat 40 doctoraatstudenten. Naast ruim 300 publicaties in wetenschappelijke vaktijdschriften, deelde hij ook zijn kennis in het Nederlands in boeken als Natuurbeheer, Punten en lijnen in het landschap, Bosgemeenschappen in Vlaanderen, Groenbeheer, een verhaal met toekomst en het in 2020 verschenen boek De juiste boom voor elke tuin. Gaandeweg specialiseerde hij zich ook in de toepassing van groendaken, gevelgroen, bomen, dat allemaal om groen dicht bij de mensen te brengen.
Guido Tack, Paul van den Bremt en Martin Hermy publiceerden in 1993 het spraakmakende boek Bossen van Vlaanderen. Voor de eerste keer werd de term historische ecologie gelanceerd. Deze nieuwe publicatie bevat het resultaat van bijna 40 jaar doorgedreven onderzoek.
Het boek in een aantal kerncijfers en woorden:
812 pp, 700 illustraties, 12.000 jaar geschiedenis, 1.000 jaar oude teksten, 730 jaar herbebossing, 579 erfgoedelementen, 7.800 soorten gekend waaronder 1.619 soorten kevers, 1.515 zwammen, 1.026 vlinders, 725 planten, 172 vogels, 11.000 soorten te ontdekken, 32.000 bloeiende bosorchissen, 300 vrijwilligers, 44 groepsspecialisten, 1.900 geleide wandelingen sinds 1993, 10 km wandelpad, 60 ha begrazing op landschapsschaal, 78 ha bos- en wastine-uitbreiding sinds 1993
Deze unieke publicatie, prachtig vormgegeven, verschijnt bij uitgeverij Sterck & De Vreese, gespecialiseerd in boeken over geschiedenis en natuur.
"Een prachtig boek waarin het genieten is van de enorme rijkdom van de historische bronnen, vooral uit het abdijarchief. Echt een levenswerk dat ook een nieuwe standaard zal gaan zetten in de historische (bos)ecologie."
Prof. Dr. Ir. Theo Spek, hoogleraar Landschapsgeschiedenis, Hoofd van het Kenniscentrum landschap, Rijksuniversiteit Groningen
"De natuur is meer dan een fraai decor. De diepgravende biodiversiteitsaudit van het Bos t’Ename opent op indrukwekkende wijze een inzichtelijke kijk op de veelheid van kleine en grote hoofdrolspelers onder dieren, planten en zwammen in dit biodiverse decor. Het toont het belang van biologische complexiteit voor een functioneel leefgebied. Het is niet minder dan een eyeopener voor natuurbeheerders. Het maakt dit gebied tot een openluchtlaboratorium met internationale allure.’
Prof. Dr. Hans Van Dyck, professor Gedragsecologie en Natuurbehoud, Université Catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve